İyonize radyasyon, atomları iyonlaştıracak seviyede enerjiye sahip radyasyondur. İyonizasyon işlemi genellikle atom yörüngesinden bir elektronun ayılmasıyla oluşur. Bu durumda atom pozitif yüklü iyon şeklinde kalır. Atom yörüngesine elektronun eklenmesiyle iyon oluşur. Bunlar negatif iyon olarak tanımlanır. İyonlaşma hücreye ve DNA yapısına zarar verebileceğinden, kanser oluşma olasılığı vardır.
Bunun riski maruz kalınan iyonize radyasyon türüne ve dozuna göre artar.
Alfa, beta parçacıkları, gama ve X ışınları, kozmik ışınlar atomları iyonlaştırabilecek enerjiye sahip olan radyasyon türleridir. Serbest nötronlarda iyonize radyasyon olarak tanımlanır. X ışını tüpleri, yapay radyoaktif maddeler, parçacık hızlandırıcılar ile uzun ömürlü radyoizotoplar iyonize radyasyon kaynaklarıdır. Bunlar gözle görünmez, duyu organları tarafından algılanmaz. Bunların tespitinde Geiger sayıcı gibi bazı özel cihazlar kullanılmaktadır. Sanayi, inşaat, tıp gibi alanlarda kullanılan bu radyasyon kaynakları uygun şekilde kullanılmazlarsa, sağlık sorunlarına neden olabilirler. Dokuların iyonize radyasyona maruz kalması cilt yanıkları, kanser, tümör, genetik hasar, radyasyon hastalıkları, ölüm gibi sonuçlara neden olabilir.
İyonize radyasyon türleri
Alfa parçacıkları: Bunlar iki proton ile iki nötrondan oluşan bir helyum çekirdeğidir. Pozitif yüklü olup, “α” olarak gösterilirler. Alfa parçacıkları herhangi bir maddeden geçerken sahip oldukları elektrik yükü yoğun iyonlaşmaya neden olmakta ve enerjileri bu yüzden kaybolmaktadır.
Hızla enerjilerini kaybettiklerinden, erişme uzaklıkları da kısa olur. Bu nedenle dış radyasyon tehlikesi oluşturmazlar. Fakat solunum, mide ve çeşitli yaralar ile tehlike yaratırlar.
Beta parçacıkları: Çekirdekte olan enerji fazlalığı, etrafta bir kütle oluşturur. Kütle çekirdekteki fazla yükü alır, dışarı beta ışını şeklinde çıkar. Pozitif ya da negatif yüklü iyonlar şeklinde olabilirler. Belirli bir yük ve kütleye sahip oldukları için, maddeden geçerken iyonlaşmaya yol açarlar. Bu iyonlaşma alfa parçacıklarının meydana getirdiği iyonlaşmadan azdır.
X ışınları: Bunlara röntgen ışınları da denir. Dalga şeklinde olurlar. Yapay ve doğal olarak 2 türlü oluşurlar.
Gama ışınları: Bunların kaynağı atomun çekirdeğidir. Atom çekirdeğindeki enerji seviyesinde olan farklılıklardan oluşurlar. Bu ışınlar beta ışınlarından yüksek enerjili ve giricidir.
Nötronlar: Bunlar yüksüz parçacıklardır. Bu nedenle her madde içine kolayca nüfuz ederler. Direkt olarak iyonlaşmaya neden olmazlar. Fakat atomlarla etkileştiğinde, iyonlaşmaya sebep olan ışınların oluşmasına sebep olurlar. Bunlar sadece su, kalın beton ve parafin kütleleri ile durdurulabilir.
